Đi tìm diện mạo của một dòng sông cổ: Sông An Cựu./In search of the geographic aspect of an ancient river: An Cựu River

Tóm tắt

Sông An Cựu vốn dĩ là một dòng sông tự nhiên cổ xưa, đóng vai trò quan trọng trong hệ thống Sông Hương trên địa bàn Thừa Thiên Huế từ trước Công nguyên. Do kiến tạo địa lý và thay đổi đột ngột về chế độ thủy văn nên nước chuyển dòng làm con sông bị giảm lưu lượng nước, bồi lấp, thu hẹp dần và đứt đoạn, đánh mất vai trò là nguồn cung cấp nước chính cho phá Hà Trung-đầm Cầu Hai và cửa biển Tư Hiền kể từ đầu thế kỷ XV. Hơn 400 năm sau, khi được nạo vét, kết nối khơi thông trở lại nhằm phục vụ việc tưới tiêu đồng ruộng và giao thông thủy nội địa quy mô nhỏ kể từ đầu thế kỷ XIX, nó lại bị nhận lầm là “con sông đào”. Cũng vì “chết” đi ngót nửa thiên niên kỷ rồi “sống lại” nhờ khơi vét, sự liền mạch hay nhất quán về tên gọi của dòng sông xưa cổ đã biến mất theo thời gian, thay vào đó là những địa danh đời sau, nơi có những đoạn sông chảy qua, được lấy làm tên sông, mỗi nơi một tên, tạo thành cả chuỗi 12 tên sông; nên dù đã được nhà nước thời Nguyễn đặt cho một cái tên chính thức và thống nhất toàn bộ dòng sông là Lợi Nông, đến nay dòng sông vẫn cứ mang nhiều tên, và mỗi người, mỗi nơi cứ gọi mỗi cách tùy theo địa phương hay nhận thức. Bài viết này nhằm thử phác họa lại diện mạo địa lý của dòng sông cổ có số phận ly kỳ và lắm tên đó.
ABSTRACT
IN SEARCH OF THE GEOGRAPHIC ASPECT OF AN ANCIENT RIVER: AN CỰU RIVER
An Cựu River is originally an ancient river which played an important role in the Perfume River system in Thừa Thiên - Huế Province from the date of BC (before Christ). Due to geological structure and sudden change in hydrological regime, the  river has reduced the water flow and been accreted, gradually narrowed and intermitted, losing the role of the main water source supplied for Hà Trung - Cầu Hai lagoons and Tư Hiền estuary since the early 15th century. Over 400 years later, when being dredged and debottleneck for small-scale irrigation and inland waterway transport since the early 19th century, it was mistakenly identified as a “canal”. Because the river “died” for half a millennium and then “revived” thanks to dredging, the original name of that ancient river changed over time and then it bears different names for each part that the river goes  by, forming a series of 12 names; therefore, despite being given the official name Lợi Nông River by the Nguyen Dynasty, it still bears various names depending on the locality and the local people. This article attempts to draft the geographic aspect of an ancient river  which has a strange fate and various names.